Başkalarının zihinlerinden geçenleri, düşüncelerini, inançlarını, isteklerini ve niyetlerini anlama yeteneği ve bu anlayış karşısında o kişilerin ne dediğini yorumlama, hareketlerini anlamlandırma ve daha sonra ne yapacaklarını tahmin etmede kullanma yeteneğine Zihin Kuramı deniyor.

Normal gelişim gösteren çocuklarda 18-30 ay gibi erken bir zamanda başlayıp 3-4 yaş civarında tam olarak gelişen bu yetenekle ilgili otizmli kişilerin yaşadığı sıkıntılar, artan sayıda yapılan araştırmaya göre, aslında otizmde gözlemlenen gelişimsel problemlerin başlıca nedenlerinden biri olarak görünüyor.

Otizmli kişilere bu konuda yardımcı olması için geliştirilmiş bazı çalışmaların Türkçe çevirisini aşağıda bulabilirsiniz. Keyifli okumalar.

AKIL OKUMADA (MIND READING) BİLGİSEL DURUMLARI (INFORMATIONAL STATES) ÖĞRETMEi

I. Basit Görsel Bakış Açısı Kazandırma: Bu çalışmanın amacı, farklı kişilerin farklı şeyler görebileceğinin çocuk tarafından anlaşılmasını sağlamaktır. Bu seviyede, çocuktan sizin ne görebileceğinizi/göremeyeceğinizi tahmin edebilmesi beklenir.

Ön ve arka tarafında iki farklı resim (örn; önünde top, arka tarafında kalem) olan kartın ön tarafını (top) çocuğunuz ve arka tarafını (kalem) siz görebileceğiniz şekilde tutup çocuğunuza gösterin; ‘Ne görüyorsun?’ diye sorun. Kendi tarafında gördüğü objeyi (top) isimlendirdikten sonra ona; ‘Sen top görüyorsun değil mi? Top resmi, kartın senin tarafında olan resim ama bak kartın diğer tarafında başka bir resim var.’ Kartın size dönük olan kısmını gösterin ve ‘Bak bakalım ben ne görüyorum?’ diye sorun. Çocuğunuz ‘kalem’ dedikten sonra kartı çevirip daha önce kendi tarafında gördüğü topu göstererek ‘Ben topu göremiyorum, onu sadece sen görüyorsun.’ deyin.

Bu çalışmanın sonunda öğrenilmesi gereken şey, kişilerin hep aynı şeyi görmediği ve gördükleri şeylerin kişilerin pozisyonuna göre değiştiğidir.

Bu çalışmadan sonra, günlük hayatta da farklı pozisyonlarda bulunduğunuzda ‘Ne görüyorsun?’ ve ‘Peki, ben ne görüyorum?’ gibi sorular sorabilir, herhangi bir zorlanmada çocuğunuzu sizin pozisyonunuza geçirerek neler görüyor olabileceğinizi gösterebilirsiniz.

II. Karmaşık Görsel Bakış Açısı Kazandırma: Bu çalışmanın amacı, sadece kişilerin ne gördüğü değil, nasıl gördüğünün çocuğunuz tarafından anlaşılmasını sağlamaktır. Bu seviyede, çocuk hem bir başkasının ne gördüğünü hem de nasıl gördüğünü tahmin edebilmelidir.

Üstünde herhangi bir resim olan büyük kartı, masanın üzerine, çocuğunuzun düz sizin ise ters göreceğiniz şekilde koyun ve sorun; ‘Resme baktığında, saat düz mü ters mi?’. Çocuğunuz saatin düz olduğunu söyledikten sonra; ‘Peki, sence, ben resme baktığımda saat düz mü ters mi?’ Eğer burada cevap yanlış olursa ona; ‘Bak, sen saate baktığında o düz ama ben baktığımda ters. Şimdi kartı çevireceğim, bak bakalım ne oluyor’ deyin ve kartı çocuğunuz saati ters görecek şekilde çevirin ve ona; ‘Bak, şimdi ben saati düz görüyorum sen ise ters görüyorsun’ deyin.

Bu çalışma için başka bir metot resmin aynı şekilde kalıp siz ve çocuğunuzun yer değiştirmesi olabilir. Bu çalışmanın sonunda öğrenilmesi gereken şey, kişilerin aynı şeyi farklı şekillerde görebileceğidir.

III. ‘Görmenin Bilmeyi Sağlayacağı’ İlkesinin Anlaşılması: Bu çalışmanın amacı, kişilerin sadece deneyim sahibi olduğu (dolaylı ya da dolaysız) şeyleri bilebildiğinin çocuğunuz tarafından anlaşılmasıdır.

Bu çalışma için, iki farklı renkte (ama aynı boyutta) veya iki farklı boyutta (ama aynı renkte) objeleri (örn; iki farlı renkte ama aynı boyutta düğme ve aynı renkte ama bir büyük bir küçük kalem) ve bunları saklayabileceğiniz kutular (boş sakız kutusu veya diş macunu kutusu) gereklidir. Bu çalışma iki ayrı seviyeden oluşmaktadır:

1) Kişisel Yargı: Boş bir diş macunu kutusu ve iki farklı boyutta kalemi hazır ettikten sonra; ’Haydi, bu kutuyla bir saklama oyunu oynayalım. Bu kalemlere bak, biri küçük diğeri büyük. Bu kalemlerden birini bu kutuya saklayacağım. Bu arada hangi kalemi sakladığımı görmemen için gözlerini kapatır mısın?’ deyin. Kalemlerden birini saklayın, diğerini yok edin ve çocuğunuzdan gözünü açmasını isteyerek sorun ‘Hangi kalemin kutuda olduğunu biliyor musun?’ Eğer ‘bilmiyorum’ derse, siz de; ‘Kalemi kutuya koyduğum sırada senin gözlerin kapalıydı ve sen de hangisini koyduğumu göremediğin için bilmiyorsun. Göremezsek bilemeyiz, değil mi?’ Eğer bilmiyorum demez, bir tahminde bulunur ve bilirse o zaman da çocuğunuza ‘Nasıl bildin?’ diye sorabilirsiniz. Onun tahmin ettiğini ve rastlantısal olarak bildiğini söyleyerek çalışmayı tekrarlamayı teklif edip bu sefer bilip bilemeyeceğini görmek istediğinizi söyleyebilirsiniz.

2) Başkasının Yargısı: Bu seviyede boş bir sakız kutusu, iki farklı renkte düğme ve bir oyuncak bebek hazır ettikten sonra; ‘Şimdi başka bir saklama oyunu oynayalım, Ayşe’de bizimle oynayabilir, bu Ayşe.’ deyin ve bebeği gösterin. ‘Hadi Ayşe’ye düğmeleri gösterelim. Bak Ayşe, bu düğme kırmızı bu da yeşil. Şimdi, bu düğmelerden birini bu kutuya saklayacağız. Şimdi Ayşe’yi aşağı koyalım da hangi düğmeyi sakladığımızı görmesin’ Ayşe’yi göremeyeceği şekilde bir yere koyun. ‘Sence kutuya hangi düğmeyi koyalım? Bir tane seçer misin?’. Düğmelerden birini saklaması için çocuğunuzu teşvik edin ama yapmıyorsa siz yapın ve sonra şöyle deyin: ‘Şimdi Ayşe geri geliyor, şimdi Ayşe’nin kutunun içindeki düğmeye bakmasına izin vereceğiz.’. Ayşe’yi kutunun içini görebilecek şekilde hareket ettirin. ‘Ayşe hangi düğmenin kutunun içinde olduğunu biliyor mu?’. Çocuğunuz bu soruya ‘Evet’ derse ‘Peki nasıl hangi renk olduğunu bildi?’ diye sorun ve bu soruya doğru cevap veremezse ‘Baktığı için bilebildi, değil mi?’ diyerek evet cevabını düşünerek vermiş olduğundan emin olun. Çocuğunuz ‘Ayşe hangi düğmenin kutunun içinde olduğunu biliyor mu?’ sorusuna ‘hayır’ diye cevap verirse ona o zaman doğru cevabı vererek arkasındaki nedeni açıklayın. Bu çalışmanın sonunda öğrenilmesi gereken şey, kişilerin sadece gördükleri şeyleri bilebileceği, eğer göremezlerse bilemeyeceklerinin anlaşılmasıdır.

IV. Kişinin Bilgisine Göre Hareketleri Tahmin Etme: Bu çalışmanın amacı, çocuğunuzun diğer kişilerin düşünceleri olduğunu anlamasıdır. Bu çalışmada, diğer bir insanın bir objenin nerede olduğuna inanması üstüne ne yapacağını tahmin etmesi istenilmektedir.
Ekteki resme bakarak ‘Haydi seninle bu resme bir bakalım. Bak, masanın üstünde bir otobüs var ve bir de rafın üstünde otobüs var. Bu sabah, Ali (resimdeki çocuk) otobüsü masanın üstünde gördü ama rafın üstünde görmedi. Sence Ali otobüsün nerede olduğunu düşünüyor?’ Çocuğunuzun cevabı ‘Masa.’ ise nedenini sorup gerçekten anlayarak cevapladığından emin olun. Eğer, cevabı ‘Raf.’ ise ‘Peki Ali bu sabah otobüsü nerede görmüştü?’ diye sorun ve cevap vermesini bekleyin. Son olarak, insanların bir şeyi nerede görürlerse onun orada olacağını düşüneceklerini söyleyin.

V. Doğru Olmayan Düşünceleri Anlama: Bu çalışmanın amacı, çocuğunuzun kişilerin yanıltıcı düşünceleri de olabileceğini anlamasıdır. Bu çalışma iki ayrı seviyeden oluşmaktadır:

1) Beklenmeyen Transfer: Bu çalışmada ihtiyacınız olan, bir bebek, bir bozuk para ve bozuk parayı saklamak için iki ayrı renkte cüzdan ya da herhangi başka bir şey. Çocuğunuza şu yönergeyi verin: ‘Ayşe ile bir oyun oynayalım. Bak, Ayşe’nin parası var. Burada da iki tane cüzdan var. Ayşe parasını o siyah cüzdana koyuyor ve oynamak için dışarıya çıkıyor.’. Ayşe’yi odadan çıkarın. ‘Ayşe dışarıya çıktı ve bizim ne yaptığımızı görmüyor. Ona bir şaka yapalım mı? Parayı siyah cüzdandan alıp kırmızı cüzdana koyalım mı?’. Bu arada Ayşe geri gelir. ‘Bak, Ayşe geri geldi. Sence Ayşe paranın nerede olduğunu düşünüyor?’. Verilmesi gereken cevap ‘siyah cüzdan’ ve eğer çocuğunuz bu cevabı verirse ona bu sefer ‘Peki, Ayşe neden paranın siyah cüzdanda olduğunu düşünüyor?’ diye sorun ve çocuğunuzun verdiği cevabı anlayarak verdiğinden emin olun. Eğer çocuğunuz ‘Sence Ayşe paranın nerede olduğunu düşünüyor?’ sorusuna ‘kırmızı cüzdan’ olarak cevap verirse, o zaman ona şu soruyu sorun: ‘Ayşe parayı nereye koymuştu?’ ve açıklamaya devam edin ‘Ayşe parayı siyah cüzdana koymuştu ve bizim parayı siyah cüzdandan çıkarıp kırmızıya koyduğumuzu görmediği için paranın kırmızı cüzdanda olduğunu bilemez. Ayşe paranın siyah cüzdanda olduğunu düşünecek çünkü parayı oraya koymuştu.’.

2) Beklenmeyen İçerik: Bu çalışmada ihtiyacınız olan, içi boş bir bonibon kutusu ve kalem. Çocuğunuz görmeden boş bonibon kutusunun içine kalemi saklayarak kapağını kapatın ve sonra ona göstererek; ‘Bak burada bir şeker kutusu var. Sence bu kutunun içinde ne var?’ Çocuğunuz ‘Şeker.’ dedikten sonra ‘Hadi gel bakalım ve içinde ne olduğunu görelim. Kutuyu açabilir misin?’. Çocuğunuz kutuyu açtıktan sonra ‘Aaa bak içinde kalem var, komik değil mi? Hadi gel yine kapatalım kutunun kapağını’ ve sonra şu soruyu sorun: ‘Kutuyu açmadan önce içinde gerçekten ne olduğunu düşünmüştün?’ çocuğunuz ‘Şeker.’ dedikten sonra ona ‘Peki şimdi Ali (herhangi biri) gelse ve bu bonibon paketini görse içinde ne olduğunu düşünür?’ Eğer cevap kalem olursa, o zaman ona yeniden açıklayın: ‘Hatırlasana, Ali bu pakette kalem olduğunu bilmiyor. O bu kutuda şeker olduğunu düşünüyor çünkü bu şeker paketine benziyor, değil mi? Sadece biz bu kutuda kalem olduğunu biliyoruz.’

i) Howlin, P., Baron-Cohen, S., Hadwin, J.; Teaching Children with Autism To Mind-Read, John Wiley&Sons Ltd., 1999, sf. 233-258